Վրաստանը դասվում է ջրային ռեսուրսներով հարուստ երկրների շարքին, սակայն ջրային ռեսուրսների անհավասար բաշխումը, կլիմայի փոփոխությունը և ռացիոնալ օգտագործման պրակտիկայի բացակայությունը էական վտանգ են ներկայացնում երկրի ջրային ռեսուրսների համար։
Ջրի աղտոտվածությունը, գետերի հոսքի նվազումը, կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը և հաճախակի բնական աղետները հիմնական մարտահրավերներն են, որ ազդում են ջրային ռեսուրսների վիճակի և դրանց օգտագործման հնարավորության վրա: Տարբեր ոլորտների (օրինակ՝ ջրամատակարարում, հիդրոէներգիա, գյուղատնտեսություն, զբոսաշրջություն, արդյունաբերություն և այլն) ջրային ռեսուրսների երկարաժամկետ անխափան հասանելիություն ապահովելու նպատակով ջրի որակի վատթարացումը նվազեցնելու և միևնույն ժամանակ ջրային էկոհամակարգերը չվնասելու նպատակով անհրաժեշտ է ունենալ ամբողջական իրավական դաշտ և ջրային ռեսուրսների կառավարման ժամանակակից մեխանիզմներ։
Ջրային ռեսուրսների կառավարման բարեփոխումը
Վրաստանի «Ջրային ռեսուրսների կառավարման մասին» օրենքը, որը խորհրդարանը երրորդ ընթերցմամբ ընդունել է 2023 թվականի հունիսի 30-ին, սահմանում է ավազանային կառավարման սկզբունքները, որոնց համաձայն Վրաստանի տարածքը կբաժանվի յոթ գետավազանների, այնուհետև յուրաքանչյուր ավազանի համար կմշակվեն ավազանային կառավարման պլաններ:
Սրան զուգահեռ՝ օրենքը սահմանում է ջրի կայուն օգտագործման և պահպանության տնտեսական մեխանիզմներ, որոնք հիմնված են «բնությունից վճարովի օգտագործման» սկզբունքի վրա։ Մասնավորապես, մակերևութային ջրերի օգտագործումը ենթարկվելու է լիցենզավորման և գանձվելու է վճար։ Ջրային ռեսուրսների կառավարման բարեփոխմամբ նախատեսված այլ միջոցառումների շարքում նախատեսվում է նաև ընդլայնել ջրային ռեսուրսների մոնիտորինգի ցանցը՝ մշակելով ջրային ռեսուրսների աղտոտումից պաշտպանելու համալիր միջոցառումներ։ Նոր օրենքով սահմանված գործողությունների ուժի մեջ մտնելը նախատեսվում է փուլային կարգով, իսկ բարեփոխումն ամբողջական կավարտվի մինչև 2030 թվականը։
Օրենքի նախագիծը նախատեսում է յուրաքանչյուր գետավազանի համար ջրի առաջնահերթության պլանի մշակում՝ ջրային ռեսուրսների օգտագործման վերաբերյալ առաջնահերթության նոր կանոններ ստեղծելու նպատակով, որոնք կշտկեն հին օրենքի բացերը՝ հնարավորություն տալով խուսափել տնտեսական տարբեր ոլորտների և տարբեր ոլորտների միջև հակասություններից, ապահովել երկրի բնակչությանը խմելու մաքուր ջրով։
Կառավարության ուսումնասիրության համաձայն՝ այս փուլում բարեփոխումներով նախատեսված աշխատանքների 52,3 տոկոսն ավարտվել է։ Կատարողականի մակարդակով ամենաբարձր ցուցանիշն արձանագրվել է օրենսդրական դաշտի մշակման ուղղությամբ, որին հաջորդում են իրավասությունների ուժեղացման և ենթակառուցվածքների զարգացման բաղադրիչները: Բարեփոխումամբ նախատեսված միջոցառումների իրականացման ամենացածր ցուցանիշն արձանագրվել է ինստիտուցիոնալ դասավորության մասում։
Նշենք, որ նախորդ գնահատմամբ՝ բարեփոխումների իրականացման առաջընթացը գնահատվել էր 40,4 տոկոս, ինչը նշանակում է, որ կա կատարման աճ՝ գրեթե 12 տոկոսով։
Լողավազանային կառավարում
Ինչպես սկզբում նշեցինք, Վրաստանը համարվում է ջրային ռեսուրսներով հարուստ երկիր։ Սակայն հարկ է նաև նշել, որ ջրային ռեսուրսները բաշխված են անհավասարաչափ և հիմնականում կենտրոնացված են երկրի արևմտյան հատվածում։ Այսպիսով, ջրի կառավարման կարևոր խնդիրներից է մնում ջրային ռեսուրսների ճիշտ բաշխումը և ռեսուրսներով աղքատ արևելյան հատվածի ջրամատակարարումը։ Ջրային ռեսուրսների կառավարման տեսանկյունից կարևոր է Եվրոպական ջրային շրջանակային դիրեկտիվը, որը, ի թիվս այլ հարցերի, նպատակ ունի պաշտպանել ջրի որակը և բաշխել ռեսուրսները՝ հիմնվելով ջրային ռեսուրսների ավազանային կառավարման սկզբունքների վրա:
Վրաստանը բաժանված է 6 ավազանների, որոնք պետք է հիմնված լինեն այն գետավազանների ջրային ռեսուրսների կառավարման վրա, որոնցից երեքը՝ Ալազանի-Իորին, Մտկվարին (Քուռը) և Խրամ-Դեբեդը, գտնվում են արևելյան Վրաստանում, իսկ երեքը՝ Էնգուրի-Ռիոնին, Բզիֆիկոդորի և Ճորոխի-Աճարիսծկղալին՝ արևմտյան Վրաստանում։ Ջրավազանային կառավարման դեպքում հիմնական միավորը գետավազանն է, որի շրջանակներում մակերևութային և ստորգետնյա ջրերը քանակապես և որակապես սերտորեն կապված են ինչպես միմյանց, այնպես էլ տարածքային առումով: Արևելյան Վրաստանի գրեթե բոլոր գետերը կազմում են մեկ գետային համակարգ և թափվում են Կասպից ծով, իսկ Արևմտյան Վրաստանի գետերն ինքնուրույն հոսում են Սև ծով։
«Ալիք Մեդիա»-ի հետ զրույցում ISET հետազոտական ինստիտուտի մասնավոր հատվածի զարգացման քաղաքականության հետազոտական կենտրոնի ղեկավարի տեղակալ Անա Բուրդուլին նշում է, որ նման կառավարման յուրաքանչյուր միավոր պահանջում է արդյունավետ կառավարման կառուցվածք, ջրի ճիշտ և կայուն բաշխում, որակի հստակ գնահատման չափանիշներ: Ներկայում երկրում աշխատանքներ են տարվում յուրաքանչյուր ավազանի կառավարման պլանների ուղղությամբ, դրանք կկարգավորեն ջրային ռեսուրսների կառավարման ասպեկտները՝ հաշվի առնելով եվրոպական փորձը և տեղական խնդիրները։
Ջրային ռեսուրսներ
Ջուրը եզակի և առաջնային, կենսական, բնական ռեսուրս է, որն անհրաժեշտ է մարդկանց, կենդանիների և բուսականության գոյության համար։ Այն ներկայացնում է օդից հետո մարդու կյանքի առաջին անհրաժեշտությունը և այդ պատճառով համարվում է եզակի ռեսուրս։
Գետի էկոհամակարգի վրա ազդող գործոններից մեծ նշանակություն ունի ջրի սպառման խնդիրը, քանի որ ջրային ռեսուրսների գյուղատնտեսական օգտագործման, հատկապես անվերադարձ ջրի սպառման արդյունքում տեղի է ունենում ջրի մակարդակի իջեցում, այսինքն, ջրային ռեսուրսների կրճատում։
Ավելի կարևոր և խնդրահարույց է ջրոլորտի և շրջակա միջավայրի (մթնոլորտ, լիտոսֆերա) աճող աղտոտումը։ Ջրային ռեսուրսների որակական վատթարացման հիմնական պատճառներն են՝ ոռոգումը, աղահողերի վերականգնումը, կեղտաջրերը, ջրամբարների ոչ պատշաճ կազմակերպումը և ծառահատումները: Նույնիսկ ընդհանուր օրինակները ցույց են տալիս հարցի կարևորությունը. այն կեղտաջրերը, որոնք մաքրումից հետո վերադառնում են աղբյուր, պահանջում են 15 անգամ մաքուր ջրով նոսրացում՝ ջրի բնական որակը վերականգնելու համար։ Բոլոր տեսակի կեղտաջրերի տարեկան ծավալը սովորաբար աղտոտում է 12-15 անգամ ավելի բնական ջուր, որն արդեն իսկ գետերի արտահոսքի զգալի մասն է կազմում:
Նշենք, որ Վրաստանի ցամաքային տարածքում, ընդերքում, մայրցամաքային շելֆում, տարածքային ջրերում և հատուկ տնտեսական գոտում ջուրը Վրաստանի ազգային հարստությունն է․ այն պաշտպանված է պետության կողմից։
Քաղցրահամ ջրային ռեսուրսները Վրաստանի հիմնական հարստություններից են՝ պայմանավորված տարածքի լեռնային ռելիեֆով, առատ մթնոլորտային տեղումներով, հատկապես Սև ծովի ավազանում, այդ տարածքում մեկ տարվա ընթացքում գոյացած քաղցրահամ ջրի շերտի միջին բարձրությամբ։ Վրաստանը աշխարհի ջրառատ երկրների շարքում է, իսկ եվրոպական երկրներից զիջում է միայն Նորվեգիային, Շվեյցարիային և Ավստրիային։
Վրաստանում կա 26 հազար 60 գետ, որոնց ընդհանուր երկարությունը մոտ 60000 կմ է։
Ջրի սպառումը Վրաստանում
Ջրի սպառման առումով Վրաստանում ջրի ամենախոշոր սպառողը գյուղատնտեսությունն է, իսկ կենցաղային ոլորտը Վրաստանում ջրի երկրորդ սպառողն է։ Հիշյալ հատվածում ջուրն օգտագործում են հիմնականում խմելու և գյուղատնտեսական նպատակներով։ Եվ ինչպես նշեցինք, 2022-ին 2021-ի համեմատ ջրի կորուստների տոկոսային տեսակարար կշիռն աճել է 14 տոկոսով՝ կազմելով 33 տոկոս: Բացի այդ, ոռոգման նպատակով օգտագործվող ջրի կորուստների համեմատ, փոխադրման ընթացքում կենցաղային հատվածում բաց թողնված ջրի կորուստները գրեթե կրկնակի են, և ինչպես պարզ է ստորև ներկայացված գրաֆիկից, 2022 թվականին կորուստների բաժինը՝ ջրամատակարարման համակարգում բաց թողնված ջրի ծավալը, կազմել է 72 տոկոսը։
ISET գիտահետազոտական ինստիտուտի մասնավոր հատվածի զարգացման քաղաքականության հետազոտական կենտրոնի ղեկավարի տեղակալ Անա Բուրդուլին «Ալիք Մեդիա»-ի հետ զրույցում նշում է, որ 2022 թվականի դրությամբ Վրաստանի բնակչության 71,5 տոկոսը միացված է ջրամատակարարման համակարգին․ ըստ վիճակագրության՝ բնակչության միայն 51,5 տոկոսն է միացված կոյուղու համակարգին, թեև այս առումով բարեփոխումները շարունակվում են։
Եվ վերջապես, եթե ամփոփենք, մինչև 2030 թվականը ջրային ռեսուրսների կառավարման բարեփոխումը պետք է ավարտվի։ Առկա տեղեկատվության համաձայն՝ խմելու ջրով պետք է ապահովվեն բոլոր քաղաքները մինչև 2025 թվականի վերջ, իսկ բոլոր բնակավայրերը՝ մինչև 2030 թվականի վերջ։ Նշենք, որ ջրամատակարարման հասանելիությունը չի սահմանվում միայն խմելու ջրով։
Յուրաքանչյուր քաղաքացու համար կարևոր է հասանելիությունը ջրահեռացման (կոյուղագիծ) և ոռոգման համակարգերին, որը, ինչպես նախատեսվում է, կլինի տեղական ինքնակառավարման մարմնի վերահսկողության ներքո՝ շարունակական կառավարման համար:
