88-იანების მოძრაობა: ტერ-პეტროსიანის ფენომენი, გამსახურდიას გაქცევა სომხეთში და ელჩიბეის არშემდგარი "ბანაობა" სევანში

საბჭოთა კავშირის კრიზისის ფონზე, ნაციონალისტური მოძრაობები სომხეთში, საქართველოსა და აზერბაიჯანშიც წარმოიშვა. თუმცა, რეგიონში ნაციონალისტური მოძრაობების თვისებრივი განსხვავება მნიშვნელოვანი იყო, რის შედეგადაც, 90-იანი წლების დასაწყისში სომხეთში ეფექტიანი სახელმწიფო სისტემა ჩამოყალიბდა, რომელმაც შეძლო არცახის ომში გამარჯვება, ხოლო აზერბაიჯანსა და საქართველოში სამოქალაქო ომისა და არასტაბილურობის ფონზე ისინი დამარცხდნენ. აბულფაზ ელჩიბეი და ზვიად გამსახურდია საბჭოთა დისიდენტები იყვნენ, მაგრამ 1988-90 წლებში მათ ვერ შეძლეს ნაციონალური მოძრაობის ირგვლივ ჩამოყალიბება. ერთი მხრივ, ამაში მათ ხელი შეუშალა ელჩიბეისა და გამსახურდიას დისიდენტურმა კომპლექსებმა, მეორე მხრივ, ქართული და აზერბაიჯანული მოძრაობების მსოფლიო დღის აღნიშვნა გლობალურ კონტექსტში შეუსაბამოა. სომხური ნაციონალური მოძრაობა დემოკრატიულ რეფორმებზე აქცენტს აკეთებდა, საქართველოს პირველი რესპუბლიკა იყო ზვიადისტების იდეოლოგიური წყარო, ხოლო ელიჩბეის კერპი იყო ქემალ ათათურქი.

ლევონ ტერ-პეტროსიანის პან-სომხური ნაციონალური მოძრაობა და საქართველოს პირველი პრეზიდენტის ზვიად გამსახურდიას ნაციონალისტური ფრონტი ხელისუფლებაში თითქმის პარალელურად მოვიდა, საბჭოთა საკანონმდებლო ორგანოს გამარჯვებით უზენაესი საბჭოს არჩევნებში. ორივე პოლიტიკოსი ჯერ აირჩიეს უმაღლესი საბჭოს და შემდგომ ქვეყნის პრეზიდენტად, მაგრამ ორი ლიდერის ქცევა სრულიად განსხვავებული იყო.

გამსახურდიას აგრესიულმა საგარეო და საშინაო პოლიტიკამ, საბოლოოდ, 1991 წლის სექტემბერში საქართველოში სამოქალაქო არეულობა გამოიწვია, რასაც 1992 წლის იანვარში საქართველოს პრეზიდენტის ზვიად გამსახურდიას და მისი ოჯახის დევნილობა მოჰყვა. ისინი 100-მდე მძიმედ აღჭურვილ პირთან ერთად სომხეთის საზღვარზე, სომხეთის ხელისუფლებისგან პოლიტიკურ თავშესაფარს ითხოვდნენ. ტერ-პეტროსიანი საკმაოდ ფრთხილი იყო, ერთი მხრივ, მან გამსახურდიას სომხეთში თავშესაფარი მიენიჭა რამდენიმე დღით, მეორე მხრივ, უარყო მისი მოთხოვნა მიეცა პოლიტიკური თავშესაფარი და საქართველოს შიდა საქმეებში ჩარევისგან თავი აირიდა.

აბულფაზ ელჩიბეი კი აზერბაიჯანის პრეზიდენტად, დაახლოებით, ერთ წელსა და რამდენიმე თვეს იყო. იგი ხელისუფლებაში 1992 წლის 7 ივნისს, ყარაბაღის ომის ტალღაზე მოვიდა, ნატრობდა სევანში “ებანავა”, თუმცა არცახში აზერბაიჯანის არმიის სამწუხარო დამარცხების მოწმე გახდა და 1993 წლის აგვისტოში ბაქოდან გაიქცა.

88-იანების მოძრაობის ძლიერი ენერგიის წყალობით, ტერ-პეტროსიანმა შეძლო გრძელვადიანი ძალაუფლების შექმნა, რომელმაც შეძლო”არცახის” ომში გამარჯვება.

სამწუხაროდ, ტერ-პეტროსიანის ხელისუფლებამ საშინაო რეფორმებში იგივე თანმიმდევრულობა არ გამოიჩინა, რამაც1998 წელს ბიძგი მისცა სომხეთის კონტრრევოლუციას.