Համացանցի ու առցանց նորությունների հարթակների հասանելիության աճին զուգահեռ ավելանում են նաև ապատեղեկատվության տարածման հնարավորությունները:
Ապատեղեկատվության, կեղծ լուրերի, քարոզչության տարածումը նաև հիբրիդային պատերազմ վարելու մեթոդ է, որի դեմ պայքարելու հիմնական ճանապարհներից մեկը որպես կանոն մեդիագրագիտությունն է:
Վրաստանում այս տարի՝ հոկտեմբերի 25-29-ը, առաջին անգամ նշվեց մեդիագրագիտության շաբաթը: Առցանց անցկացվող շաբաթվա բացումն արել է Վրաստանի Կրթության և գիտության նախարար Միխեիլ Չխենկելին: Սա առաջին ձևաչափն է, երբ մեդիագրագիտության զարգացման ուղղությամբ ներգրավված են ինչպես պետական, այնպես էլ ոչ կառավարական հատվածի ներկայացուցիչները:
Մեդիագրագիտության պակասը համավարակի, այնուհետև Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմի ընթացքում խիստ զգացվեց հատկապես երկրի էթնիկ փոքրամասնություններով (2014-ի մարդահամարի տվյալներով՝ երկրի բնակչության 87% էթնիկ վրացիներ են, 13%-ը՝ այլ էթնիկ խմբեր, որտեղից 7%-ն ադրբեջանցիներ են, 5%-ը՝ հայեր) բնակեցված շրջաններում։ Պատերազմը, կարելի է ասել, որոշ չափով փոխեց նաև Վրաստանում ապատեղեկատվության հետ կապված հիմնական նարատիվը:
Վրաստանում ապատեղեկատվությունը սովորաբար տարածվում է դրսից, սոցցանցերում դրանց հիմնական նարատիվներն էլ Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորելու, արևմտյան արժեքների, ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի, ինչպես նաև ՆԱՏՕ-ի դեմ ու ժողովրդավարությանը վնասող էլեմենտներ են պարունակում:
2020 թվականի սեպտեմբերից-նոյեմբերը (պատերազմական գործողությունների ողջ ընթացքում) այս կետերին ավելացան նաև Վրաստանի ներսում էթնիկ հողի վրա լարվածություն ստեղծելու դիտավորությամբ տարածվող հրապարակումները՝ սոցցանցերից հատկապես ֆեյսբուքում, ինստագրամում և տիկտոկում:
Այսպիսով Վրաստանը դարձավ ևս մեկ թիրախ՝ պատերազմի շրջանում կեղծ լուրերի տարածման տեսանկյունից: Նման հրապարակումներում հիմնական շրջանառվող միտքն այն էր, թե Վրաստանը պաշտպանում է կողմերից մեկին: Այդ կարգի ապատեղեկատվության աղբյուրները լինում էին ինչպես ադրբեջանական ու ռուսական, այնպես էլ՝ հայկական կայքեր, ֆեյսբուքյան հաշիվներ և էջեր: Կանխամտածված որոշ նյութեր այսօր էլ շրջանառվում են ֆեյսբուքյան տարբեր խմբերում: Օրինակ, ապատեղեկատվությունն այն մասին, որ Վրաստանը թույլ չի տալիս Հայաստան տեղափոխել վիրահայերի կուտակած հումանիտար օգնությունը, սոցցանցերում շրջանառվում էր նաև պատերազմից հետո՝ 2021-ի ամռանը՝ «Վրաստանում չհանգստանալու» կից կոչերով:
Պատերազմի ընթացքում Վրաստանում նման կեղծ լուրերի հերքման ուղղությամբ ակտիվորեն աշխատում էին IFCN-ի (Internation Fact-Checking Network) սերտիֆիկացված կազմակերպությունները՝ այդ թվում «Վրաստանի բարեփոխումների ասոցիացիայի» factcheck.ge կայքը, որտեղ վրացերեն և անգլերեն լեզուներով հրապարակվում էին ապատեղեկատվական հոսքերի հերքումները: Հասարակական կազմակերպության ծրագրերի մենեջեր Մարիամ Ծիծիկաշվիլին գտնում է, որ ապատեղեկատվությունից զերծ մնալու ամենաարդյունավետ ճանապարհներից մեկը մեդիագրագիտությունն է:
«Դպրոցահասակ երիտասարդների, ինչպես նաև ուսանողների ու մեծահասակների շրջանում այս տիպի աշխատանքն ունի կարևորագույն նշանակություն։ Այն ապատեղեկատվության պատճառով գոյություն ունեցող վտանգավոր հետևանքները նվազեցնելու գլխավոր գործիքներից է: Այսօրվա դրությամբ, Վրաստանը չի կարող «հպարտ լինել» դպրոցներում այս ուղղությամբ տարվող աշխատանքով: Մեդիագրագիտության հատվածը որոշ չափով է ընդգրկված դպրոցական ծրագրում, մասնավորապես «Քաղաքացիական կրթություն» առարկայում»,- ասում է Մարիամ Ծիծիկաշվիլին:
44-օրյա պատերազմի ընթացքում մամուլում ու սոցիալական ցանցերում շրջանառվող ապատեղեկատվության ամենատարածված օրինակները
Վրաստանը թույլ չի տալիս ՀՀ տեղափոխել հումանիտար օգնություն, իսկ Ադրբեջանին օգնում է զենք ստանալ. Ցույցեր Բավրայի անցակետում և Կարծախում
Պատերազմի մեկնարկից Վրաստանում, այդ թվում Սամցխե-Ջավախքում, հայ համայնքը մոբիլիզացվեց՝ հայրենակիցներին հումանիտար օգնություն ուղարկելու նպատակով: Նինոծմինդա քաղաքում տասնյակ երիտասարդներ հավաքվել էին՝ Լեռնային Ղարաբաղում ստեղծված իրավիճակը քննարկելու և աջակցության ուղիներ գտնելու համար: Դրանից հետո շրջանի մի խումբ բնակիչներ հավաքվել էին Բավրայի անցակետի մոտ՝ պահանջելով թույլ տալ տեղափոխել սննդամթերքով ու դեղորայքով բեռնված բեռնատար մեքենաները:
Հիշեցնենք, որ այդ շրջանում կորոնավիրուսի համավարակով պայմանավորված խիստ սահմանափակումներ էին գործում սահմանային կետերում։ Որոշ ժամանակ անց թույլատրվել էր Վրաստան-Հայաստան սահմանի Բավրա անցակետից հումանիտար օգնությունն ուղարկել Հայաստան: Արդեն սեպտեմբերի 29-ին ջավախքցիները որոշել էին Կարծախ գյուղում փակել վրաց-թուրքական միջպետական ճանապարհը: Այս անգամ պատճառներից մեկն այն էր, որ սոցիալական ցանցերում կարդացել էին, թե Թուրքիան Վրաստանի տարածքով Ադրբեջան զենք է տեղափոխում: «Ալիք Մեդիայի» հետ զրույցում տեղացիներն այսպես էին պարզաբանել ճանապարհ փակելու իրենց որոշումը.
«Այս սահմանով Թուրքիայից զենք են տեղափոխում Ադրբեջան, այդ պատճառով որոշել ենք փակել այն: Մենք սրանով Վրաստանից պահանջում ենք բացել հայ-վրացական սահմանը, որպեսզի մեր կամավորները հնարավորություն ունենան դիրքեր գնալու»։
Այսպես, լայնորեն տարածվող ապատեղեկատվությունը, Վրաստանի Սամցխե-Ջավախեթի շրջանի էթնիկ հայ բնակիչներին մի քանի անգամ դրդեց բողոքի ցույցեր կազմակերպել, փակվեցին միջազգային նշանակության ճանապարհներ, հետո միայն նրանք տեղեկացան, որ լուրերն իրականությանը չեն համապատասխանում:
Էդվարդ Շայբեկյանը Ջավախքից է, Թբիլիսիի պետական համալսարանի քաղաքագիտության ֆակուլտետն է ավարտել, ևս մասնակցել է հիշյալ ցույցերին: «Ալիք Մեդիայի» հետ զրույցում ասում է, որ այն պահին, երբ իր համագյուղացիներն ու, առհասարակ, շրջանի բնակչությունն էմոցիոնալ առումով խոցելի էին, նման տեղեկատվությանը հեշտ էր հավատալն ու չմտածված, ինքնաբուխ ցույցեր կազմակերպելը: Շայբեկյանը նաև գտնում է, որ այդ ամենի պատճառներից մեկը մեդիագրագիտության ցածր մակարդակն է:
Վրաստանի տարածքով Թուրքիան Ադրբեջանին զենք է փոխանցում
Վրաստանի տարածքով Թուրքիայից Ադրբեջան զենք տեղափոխելու մասին հրապարակումները սրանով չսահմանափակվեցին: Սեպտեմբերի 30-ին, օրինակ, հայ քաղաքական գործիչ, «Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետական կուսակցության» ներկայացուցիչ Կարեն Օհանջանյանը ֆեյսբուքյան հրապարակմամբ անդրադարձել էր Վրաստանի՝ Ադրբեջանին զենք փոխանցելու թույլտվություն տալու մասին հարցին՝ ավելացնելով, որ «Ջավախքը պետք է անջատվի Վրաստանից»: Ավելի ուշ, վերջինս իր դրական վերաբերմունքն էր արտահայտել Վրաստանի ու վրաց ժողովրդի նկատմամբ, սակայն սոցիալական ցանցերում, միևնույնն է, շրջանառվում էր նրա նախնական գրառումը, ինչը դարձել էր բացասական մեկնաբանությունների առիթ և՛ հայերի, և՛ վրացիների համար:
Նշենք, որ միջազգային մամուլը (The Guardian, CNN, Reuters, BBC) գրում էր, որ Թուրքիայի մասնավոր անվտանգության կազմակերպությունը սիրիացի վարձկաններ է ուղարկել Ադրբեջան՝ հայերի դեմ կռվելու, ինչը, սակայն, Ադրբեջանը և Թուրքիան շարունակում էին հերքել: Լուր էր տարածվել նաև, թե վարձկաններն Ադրբեջան են տեղափոխվել Վրաստանի տարածքով: (օրինակ1, օրինակ2, օրինակ3): Նշված տեղեկությունը ևս չի համապատասխանում իրականությանը։
Իրականում, Վրաստանի իշխանություններն այդ ընթացքում բազմիցս հերքել են երկրի տարածքով Ադրբեջան զենք տեղափոխելու մասին տեղեկությունը: Ապատեղեկատվությունը պաշտոնական մակարդակով հերքվում էր ինչպես Վրաստանի, այնպես էլ Հայաստանի պատկան կառույցների կողմից: Վրաստանի իշխանությունները, չեզոքություն պահպանելու մասին հայտարարությունից զատ, կոչ էին անում բոլոր կողմերին զերծ մնալ ապատեղեկատվություն տարածելուց:
«Ի աջակցություն Ադրբեջանի, Թբիլիսիի Խաղաղության կամուրջը լուսավորվել է Ադրբեջանի դրոշի գույներով»
Կեղծ լուրերը նպատակ ունեին ցույց տալ, թե Վրաստանն աջակցում է կողմերից մեկին: Այսպես, սոցիալական ցանցերում ու օնլայն մեդիահարթակներում, սեպտեմբերի 30-ին սկսեց տարածվել լուսանկար, իբրև Թբիլիսիի Խաղաղության կամուրջն ի աջակցություն բարեկամական Ադրբեջանի, լուսավորվել է Ադրբեջանի դրոշի գույներով: Տեղեկությունն ի սկզբանե տարածել էին ադրբեջանական օնլայն հարթակները՝ baku.ws-ն և oxu.az-ը, ինչից հետո Տիկտոկ սոցիալական ցանցում տարածվել էր նաև տեսանյութ, որտեղ իրականում երևում էր կամրջի լուսավորումը: Լուսանկարներն ու տեսանյութն իրական էին, սակայն մանիպուլյատիվ: Թբիլիսիի հեռուստաաշտարակն ու Խաղաղության կամուրջն իսկապես լուսավորվել էին Ադրբեջանի դրոշի գույներով, սակայն մայիսի 28-ին՝ Ադրբեջանի առաջին Հանրապետության անկախության օրը: Նշենք, որ նման կեղծ լուրերը հերքվում էին նաև Վրաստանում ՀՀ դեսպանության կողմից:
Ջավախքը Հայաստան է, Ախալքալաքն ու Ախալցիխեն Հայաստան են
Պատերազմի շրջանում Վրաստանի տարածքում բնակվող օգտատերերի համար «ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցում հաճախ էին միացվում նպատակաուղղված գովազդներ՝ արմենոֆոբ բնույթի հրապարակումներով կամ լուսանկարներով: Այսպես, վրաց հանրության ուշադրության կենտրոնում էր հայտնվել մի քանի հրապարակում, որտեղ նշված էր՝ Ախալցիխեն ու Ախալքալաքը Հայաստան են: Armen Ararad անվամբ ֆեյսբուքյան էջը տարածել էր հետևյալ լուսանկարը՝ «Ախալցիխեն Հայաստան է, Ախալքալաքը Հայաստան է» վերտառությամբ: Այս հրապարակումը վճարված գովազդով տարածվում էր սոցիալական ցանցում՝ դառնալով հակահայկական բնույթի մեկնաբանությունների առիթ:
Տվյալ էջը, ի դեպ, ստեղծվել էր 2020 թվականի սեպտեմբերի 29-ին, կիրառում էր գովազդ:
Վերոնշյալ ապատեղեկատվական հոսքերը պարբերաբար հերքվում էին Վրաստանի և Հայաստանի կողմից, հարցը հայտնվել էր նաև Վրաստանի պետական անվտանգության ծառայության հաշվետվությունում: Այն «Ալիք մեդիայի» հետ զրույցում մեջբերում է Վրաստանի Ժողովրդավարության հետազոտության ինստիտուտի հետազոտող Քեթի Մուրղուլիան․
«Ղարաբաղի պատերազմի ֆոնին հատկապես Վրաստանում ակտիվացավ հիբրիդային ապատեղեկատվական պատերազմը: Հիմնականում այս ապատեղեկատվական քարոզարշավի հետևում Ռուսաստանն էր: Նման լրահոսի ուղիղ նպատակը Վրաստանի տարածքում էթնիկ փոքրամասնությունների միջև կոնֆլիկտ հրահրելն էր: Ցավոք սրտի, այսօր էլ այս խնդիրը կա»:
Չնայած պետության ու հասարակական կազմակերպությունների արձագանքներին, Վրաստանի բնակչությունն այսօր էլ ապահովագրված չէ նման ճգնաժամային իրավիճակում ապատեղեկատվության զոհ դառնալուց՝ քանի դեռ երկրում նույնիսկ մեդիագրագիտության ուղղությամբ հետազոտություն դեռևս չի անցկացվել: Ելնելով վերոնշյալից, դեռևս անհայտ է, թե Վրաստանը Եվրոպական մեդիագրագիտության ինդեքսի որ հորիզոնականն է զբաղեցնում: Չնայած այս փաստին, երկրում մեդիագրագիտության մակարդակի բարձրացման ուղղությամբ աշխատում են ոչ միայն պետական, այլև հասարակական կազմակերպությունները: Գործընթացում ներգրավված են նաև Վրաստանի Կրթության և գիտության նախարարությունը, հաղորդակցությունների ազգային հանձնաժողովը:
Սոցիալական ցանցերում տարածված տեղեկությունների ստուգման կայքերը Վրաստանում հետևյալն են: Դրանցից որոշները հասանելի են նաև հայերեն տարբերակով:
https://www.mythdetector.ge/ka
