2008 թվականի հոկտեմբերի 3-ին ֆրանսիական Monde պարբերականում հրապարակվեց ռուս—վրացական պատերազմի վերաբերյալ Ջոնաթան Լիտելի ծավալուն ռեպորտաժը` «Ճանապարհորդի գրառումները. ագրեսո՞ր, թե զոհ» վերտառությամբ: Հայտնի այս գրողին ռեպորտաժը պատվիրել էր Monde 2-ը: Լիտելը պատերազմի ավարտից անմիջապես հետո այցելել է Վրաստան և փորձել է առկա իրավիճակին ծանոթանալ՝ խոսելով տեղացիների, զինվորականների և պաշտոնյաների հետ: Այս հրապարակումը վրացերեն է թարգմանել Foreignpress.ge-ն: Հոդվածի հայերեն թարգմանությունը, անփոփոխ, ներկայացնում ենք ստորև.

«Պիշիծե պռավիլնո»

«Պիշիծե պռավիլնո»,- այս արտահայտությունն անընդհատ կրկնում էին` գրեք այն, ինչ իրոք տեղի է ունեցել: Դա պահանջում են ամենուր` Հարավային Օսիայում, Աբխազիայում, Վրաստանում: Ես էլ հենց նույնն էի ցանկանում` գրել այն, ինչ իրոք տեղի է ունեցել: Պարզվեց, որ դա բավականին դժվար է: «Բոլորը սեփական լուրերն են պատմում և բոլորը միակողմանի են»,- ինձ բացատրում է Դեն Կունինը` նախագահ Սաակաշվիլիի՝ Ամերիկայի հետ հարցերով խորհրդականը: Կունինի հետ խոսում էի Թբիլիսիում, նախագահի նոր նսատավայրում գտնվող իր գրասենյակում: Ո՞վ է ագրեսորը և ո՞վ է զոհը:

Վրաստանի համար զոհը տարածքային ամբողջականությունն է և, հետևաբար, երկու անջատողական շրջանը վերադարձնելու համար բոլոր ճանապարհները կարող է օգտագործել` այս իրավունքը սրբերից սուրբ է: Օսերի և, հատկապես, աբխազների հիմնական խնդիրը պատմական անարդարությունն է և անորոշությունը. Վրաստանի կազմի մեջ վերադառնալու գաղափարը նրանց համար նույնքան անընդունելի է, որքան օրինակ, էստոնացիների համար Ռուսաստանի կազմ վերադառնալը: «Ընդհանրապես չեմ հասկանում մի բան»,- Սոխումիում ինձ ասում է պատմաբան, Աբխազիայի անվտանգության խորհրդի անդամ Ստանիսլավ Լակոբան: «Արևմուտքը Ստալինին անընդունելի է համարում և, միևնույն ժամանակ, մեզ ստիպում Ստալինի կողմից գծված սահմանները ճանաչել»:

Աբխազները կարծում են, որ իրենց հայրենիքը, որը միշտ խնդիրներ է ունեցել վրաստանյան ղեկավարության հետ, երբեք չի եղել Վրաստանի մասը, ավելին, ըստ նրանց՝ երկրի սահմանները պարբերաբար փոխվում էին, մինչև նացիոնա-մենշևիկները, իսկ հետո էլ հեղափոխական-բոլշևիկները չսահմանեցին այսօրվա սահմանները: Այստեղ ընդունված տեսակետի համաձայն, չնայած գիտնականները համաձայն չեն դրա հետ, Ստալինը 1931 թվականին Աբխազիան միացրել է Վրաստանին: Դրանից հետո Աբխազիային ինքնավար հանրապետության կարգավիճակ է տրվել, սակայն, մինչ այդ, Վրաստանի հետ հավասար քաղաքական կարգավիճակ է ունեցել: 1991 թվականին 3 սլավոնական հանրապետությունների ղեկավարները` Ելցինը և իր գործընկերները Բելառուսից և Ուկրաինայից, որոշել են, որ Խորհրդային միության փլուզումից հետո նախկին 15 հանրապետությունները պահպանեն իրենց սահմանները, իսկ ինքնավար հանրապետությունների` Աբխազիայի, Չեչնիայի, Լեռնային Ղարաբաղի և ուրիշների շահերը ոչ ոք հաշվի չի առել:

Որոշումը միակողանի է ընդունվել: Հետաքրքրված կողմերին ոչինչ չեն հարցրել, սակայն միջազգային հանրությունն այս որոշումն լռելյայն ընդունել է` երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ սահմանների վերանայման ցավոտ փորձից հետո աշխարհի դիրքորոշումը հասկանալի է եղել: Սակայն, փաստ է նաև այն, որ ժամանակ առ ժամանակ այս սահմանները կամայականորեն են գծվել:

Աբխազների տարբերակին վրացիներն այսպես են ընդդիմանում. 1991 թվականին Աբխազիայի տարածքում ազգությամբ աբխազները կազմել են բնակչության միայն 17 տոկոսը, իսկ վրացիները` 45.7 տոկոսը: Մինչդեռ աբխազները հիշատակում են Բերիայի գաղութացման քաղաքականությունը, իսկ վրացիները` 1993 թվականի էթնիկ զտումները… անավարտ, անորոշ կոնֆլիկներ, որոնք մինչ այս միայն նոր կոնֆլիկներ էին ծնում: Կոնֆիկտներ, ողբերգական պատմություններ և դրա հետևանքով առաջացած հարցեր։ Ո՞վ է հրահրել պատերազմը, ո՞վ է զոհը և ով՞ ագրեսորը: Ու՞մ պետք է մեղադրենք զոհված մարդկանց և կրած վնասի համար: Վրացիների այսօրվա տարբերակով, նրանք պաշտպանվում էին ռուսական ագրեսիայից, որը վաղուց է ծրագրված եղել: «Այլ կերպ չի կարելի մտածել»,- ասում է Կունինը: Օգոստոսի սկզբից օսերի և վրացիների միջև լարվածությունը հասել էր գագաթնակետին: Ամեն ինչ բարդացնում էր ահաբեկչություններն ու Ցխինվալիի մոտակայքում գտնվող վրացական գյուղերի ռմբակոծումը:

Միջազգային հանրությունը հոսանքի պես արձագանքում էր և վրացիներին միևնույն բանը կրկնում. «Չտրվեք սադրանքներին», իսկ ռուսներն իրենց դաշնակից օսերին հանձնվել չէին խնդրում: Զանգվածային բախումը սկսվել է օգոստոսի 7-ին` վրացիների կողմից Ցխինվալիի ռմբակոծմամբ, որին հաջորդել է իրական հարձակումը: Վրացիները ասում են, որ ամբողջովին արդարացված քայլ են արել, քանի որ այդ ժամանակ Ռոկիի թունելով, որը Հարավային Օսիան միացնում է Ռուսաստանին, արդեն իսկ ռուսական տանկեր են անցել` Վրաստան ներխուժելու նպատակով: Վրացիները մեկ նպատակ են ունեցել` կասեցնել կամ խանգարել ռուսների հարձակումը: Այս իրադարձություններից մեկ ամիս անց Վրաստանի կառավարությունն իր խոսքերն ապացուցելու համար որոշակի փաստեր ներկայացրեց` օս սահմանապահների հեռախոսազրույցները: Այդ հեռախոսազրույցները տեղի են ունեցել օգոստոսի 7-ին, գիշերը ժամը 3-ին` օսերը խոսել են Ռոկիի թունել մտած ռուսական տանկերի մասին: Սակայն, ինչպես նշել է The New York Times-ը, որը հրապարակել է հեռախոսազրույցը տպագիր, մինչ օրս տանկերի քանակի և ներխուժման նպատակի վերաբերյալ ոչինչ հայտնի չէ: Այնպես որ, ձայնագրություններով ոչինչ չի պարզվում:

Գործողությունն իրոք պաշտպանական նպատակ է ունեցել, սակայն այն իրականացնելը հավասար էր ինքնասպանությանը: «Այո, սակայն ընտրություն ունեի՞նք»,- պատասխանում են վրացիները: «Թբիլիսի Մարիոտ»-ում ես և Գիգա Բոկերիան` վրացի ամենաազդեցիկ քաղաքական գործիչներից մեկը, նստած ենք մի շիշ գինու առջև: Նա պատմում է. «Հայտարարված պատերազմի ժամանակագրությունը նույնն է, ինչպես Գարսիա Մարկեսի մոտ` սցենարը բոլորը գիտեին` պետք է սադրանքներ սկսվեին, որին կհաջորդեր վրացիների հարվածները, հետո Ռուսաստանը պատասխան հարձակում կիրականացներ, ինքնավար շրջանները կբռնազավթեր, կոչնչացներ վրացական բանակը, հնարավորության դեպքում՝ ենթակառուցվածքները կռմբակոծեր և կտապալեր իշխանությանը: Նման մասշտաբներ չէինք սպասում, սակայն գիտեինք, որ պարտվելու ենք և հետո հատուցելու ենք»,- շարունակում է Գիգան,- «Հիմա նրանք գին են վճարում: Այս գյուղերը և 10 կիլոմետրանոց գիծը թանկ է նստել, եթե հաշվի առնենք միջազգային հանրության կարծիքը: Նրանց համար իրական հաղթանակը ռեժիմը փոխելը կլիներ: Առանց դրա չէին հաղթի»:

Մինչ օգոստոսի 8-ը ոչ ոք ռուսական տանկերի վերաբերյալ հրապարակային չէր խոսում։

Իրադարձությունների նման մեկնաբանումը շատ հարցեր է առաջացնում, թեկուզ որովհետև, սկզբից վրացական կողմը լրիվ այլ բան էր հայտարարում: Օգոստոսի 7-ի երեկոյան, երբ Ցխինվալիի վրա հարձակում սկսվեց, վրացական խաղաղապահ զորքերի ղեկավար գեներալ Մամուկա Կղուրաշվիլին հեռուստատեսությամբ ելույթ ունեցավ և հայտարարեց, որ Վրաստանը «Հարավային Օսիայում սահմանադրական կարգը վերականգնելու» գործողություն է սկսել: Ավելի ուշ, նախկին անջատողական Դիմիտրի Սանակոևը, ով անցել էր Թբիլիսիի կողմը, օսերին օսերենով դիմեց և ասաց, որ վրացինները նրանց համար ժողովրդավարություն են բերում:

Մինչ օգոստոսի 8-ը ոչ ոք ռուսական տանկերի վերաբերյալ հրապարակային չէր խոսում: Այլ հարց են անձնական խոսակցությունները: Այստեղ ամեն ինչ ավելի ինտուիտիվ էր: Վրաստանում Ֆրանսիայի դեսպան Էրիկ Ֆուրնյեն կտրականապես հայտարարում է. «Վրացիներն իրենց արևմտյան դաշնակիցներին չեն զանգել և ասել` ռուսները հարձակվում են»: Բարձր ռանգի ամերիկյան դիվանագետ Մեթյու Բրայզան, ով Բուշի աշխատակազմում աշխատում էր Վրաստանի հարցերով, այսպես է բացատրում իրավիճակը. «Ամբողջովին հասկանալի է, որ վրացիները մեզ հետ ավելի անկեղծ են, քան եվրոպացիների, մենք նրանց հետ արտոնյալ հարաբերություններ ունենք: Վրաստանի արտաքին գործերի նախարար Էկա Տկղեշելաշվիլին ժամը 11:30-ին զանգահարեց ինձ ու ասաց, որ ռուսները Հարավային Օսիայում տաներ և հազարից ավելի զինվոր են մտցնում, մենք ընտրություն չունենք, չեղյալ ենք հայտարարում կրակի դադարեցման մասին որոշումը (Սաակաշվիլին այս հայտարարությունն արեց ժամը 19:00-ին): Ես, համաձայն ընդունված հրահանգների, պատասխանեցի` ամեն կերպ խոսափեք ռուսների հետ բախումներից: Վրացիները հավատում իրենց ասածին»։

Ռուսական տարբերակն առավել հայտնի է, ավելին, միանգամայն միանշանակ. Սաակաշվիլին փսիխոպատ և թմրամոլ է, նա հարձակվել է ցեղասպանության նպատակով, Ռուսաստանը չէր կարող դիմադրություն չցուցաբերել: Հատկանշական է, որ Սաակաշվիլիին ռազմական գործողությունները սկսելու մեջ միան ռուսները չեն մեղադրում: Այն բանից հետո, երբ «Վարդերի հեղափոխության» արդյունքում Սաակաշվիլին իշխանության եկավ, նա անջատողական հանրապետությունների հետ թշնամաբար էր խոսում: Նրա ազգայնական հռետորաբանությունը որոշներին հիշեցնում էր Զվիադ Գամսախուրդիային` անկախ Վրաստանի առաջին նախագահին: Իսկ նա օսերին «հնդեվրոպական խոզեր» էր անվանում, այլ ազգերի ներկայացուցիչներին` «անշնորհակալ հյուրեր», ովքեր չեն ցանկանում վրացանալ: Օսերի հետ առաջին պատերազմը նա է սկսել, այն ժամանակ Թբիլիսին պարտվեց:

Սաակաշվիլիի ազգայնականությունը, որը, փաստացի, հիմնվում է «ազգ-պետություն» ֆրանսիական հայեցակարգի վրա, նման ռասիստական գույներ չունի: Սակայն, միգուցե, նախագահը, ով իրեն համեմատում էր Դավիթ Աղմաշենեբելիի հետ, իրոք երազում էր այս հողերը բռնի կերպով վերադարձնել: 4 տարվա ընթացքում նա ՀՆԱ-ի զգալի տոկոսներ էր տալիս բանակին, ավելի շատ, քան սահմանված է ՆԱՏՕ-ի չափանիշներով: Իրաքում վրացական բազայի բոլոր փողոցները անվանակոչել էին աբխազական քաղաքների անվանումներով` Գագրա, Բիճվինթա, Գալի: Ամերիկյան հրահանգիչների կողմից պատրաստված վրացի զինվորականները քայլերթի ժամանակ երգում էին Աբխազիա ներխուժումը:  «Սրտի խորքում Միշան (Վրաստանում բոլորը, այդ թվում և նախագահին, դիմում են անունով) խնդրի ռազմական ճանապարհով լուծմանը կողմ էր»,- ասաց վրացի մի լրագրող, ով նախագահին երկար ժամանակ է ճանաչում:

Ոմանք կարծում են, որ Հարավային Օսիայի վրա հարձակումը միայն սկիզբն էր: «Մի շարք պաշտոնյաներ էլ ասում էին, որ խառը իրավիճակում ցանկանում էին վերցնել նաև Աբխազիան»,- ինձ ասաց Ռուսաստանում Վրաստանի դեսպան Էրոս Կիծմարիշվիլին: «Ռուսներին պատրաստվում էին պարտության մատնել 24-36 ժամվա ընթացքում, հետո Աբխազիայի վրա կրկնակի հարձակում պետք է իրականացնեին` Սենակիի բազայից և Կոդորիի կիրճից»: Այսպիսով, այն, որ վրացական զինված ուժերի մեծ մասը գտնվում էր Արևմտյան Վրաստանում, չի նշանակում, որ պատրաստ չեն եղել: Կիծմարիշվիլին երբվանից է ուղղակի հետևորդ: 2003 թվականին նա, որպես «Ռուսթավի 2» հեռուստաընկերության սեփականատեր, «Վարդերի հեղափոխությունում» որոշիչ դեր է խաղացել: Հունվարին, ընտրական քարոզարշավի ժամանակ, հանդիսացել է Սաակաշվիլիի խորհրդականը, հետո Մոսկվայում դեսպան է նշանակվել, որտեղ, մինչ հետ կանչվելը, փորձում էր նախագահ Մեդվեդևի և նրա շրջապատի հետ հարաբերությունները կարգավորել: Օգոստոսյան իրադարձություններից հետո Կիծմարիշվիլին համալրեց ընդդիմության շարքերը: Նա չի բացառում, որ Սաակաշվիլին ընկել է Ռուսաստանի կողմից լարված թակարդը, ճիշտ այնպես, ինչպես չեչեն հրամանատար Շամիլ Բասաևը, ում 1999 թվականին Դաղեստան ներխուժման դրդեցին, ինչը Վլադիմիր Պուտինի իշխանությանը գագաթնակետին հասնելու հնարավորություն տվեց և որի հետևանքով սկսվեց չեչենական երկրորդ պատերազմը:

Այն, որ ռուսները ինչ որ բան էին պատրաստում, բոլորը գիտեին: Միջազգային հանրության կողմից Կոսովոյի անկախության ճանաչումից հետո, ինչին Մոսկվան կտրականապես դեմ էր, Պուտինն ազնվորեն հայտարարեց իր նպատակների մասին. «Մենք կապիկություն չենք սկսելու… արդեն ինչ որ բան ունենք պատրաստած» և խոստացավ, որ պատասխանը «ասիմետրիկ» կլինի: Վրաստանը, որը շատ էր ուզում դառնալ ՆԱՏՕ-ի անդամ, իհարկե, առաջին հերթին են վերցրել որպես թիրախ: Մայիսին Ռուսաստանը՝ խախտելով բոլոր խաղաղարար բանակցությունները, Աբխազիա ուղարկեց դեսանտների և երկաթուղու 400 ռազմական մասնագետ: Նրանք պետք է վերականգնեին ռազմավարական նշանակություն ունեցող վարչական սահմանի մոտ գտնվող Օչամչիրեի և Սոխումիի միջև գտնվող տարածքը:

Հուլիսի 15-ին, երբ Հարավային Օսիայի շուրջ սադրանքներն սկսեցին պարբերական բնույթ կրել, Հյուսիսային Կովկասի ռազմական շրջանը լայնամասշտաբ զորավարժություններ սկսեց` «Կովկաս 2008»-ը: Այս զորավարժությունները տարածաշրջանում՝ զրահապատ տրանսպորտային միջոցների, տեխնիկայի, ավիացիայի կենտրոնացման հիանալի առիթ դարձան: Հուլիսի վերջին ռուս ռազմական վերլուծաբան Ֆելգենհաուերը հոդված հրապարակեց, որտեղ մանրամասնորեն ներկայացված էր այն ամենը, ինչ պետք է տեղի ունենար մեկ շաբաթ անց: Միթե՞ Սաակաշվիլին և իր շրջապատը իրոք կարծում էին, որ ռուսները պատասխան արձագանք չեն տալու:

«Վրաց նախարարները Հարավային Օսիային հաճախ համեմատում էին հանելու ենթակա ատամի հետ»,- բացատրում է Էրիկ Ֆուրնյեն,- «Ռուսներին այն պետք չէր»: Կոնֆլիկտին նախորդող օրերին օսական կողմի համար պատասխանատու ռուս քաղգործիչների պահվածքն էլ է այդ մասին վկայում: «Օսերը ամբողջովին անկառավարելի են դարձել, բացարձակապես չեն լսում մեզ, հոգնեցրել են»,- հայտարարում էին ռուսները: Կիծմարիշվիլիին ևս մեկ ենթադրություն ունի. «Հնարավոր է Միշայի շրջապատում ինչ որ մեկը ապատեղեկատվություն է տարածում: Թակարդը, որը դրվել է հաշվի առնելով Միշայի իմպուլսիվ բնավորությունը, հենց այդպես է տորեադորը խաղացնում ցլի դիմաց կարմիր կտորը, քանի որ գիտի, որ ագրեսիվ հարձակումը կլինի հենց իրա վրա և վզին դանակով խփելու հնարավորություն կտա: Թերևս, կովկասյան ոգին բավական էր: Դրան ավելացրեք ոչ կոմպետենտությունը: Կարծում եմ, վրացիներն իրենք էլ չգիտեն, թե ինչպես է տեղի ունեցել այս ամենը:

Առաջատար տեխնոլոգիաներ

Այս երկու իրար հակասող տարբերակների հետևում բացարձակապես իրական քաղաքական խաղադրույքներ են դրված: Կողմերը գործընթացում օգտագոծել են բոլոր հնարավոր հաղորդակցության գործիքները: Նախկինում դրան քարոզչություն էին ասում: Ռուսները մինչ օրս բավական հանրային մեթոդաբանություն են օգտագործում. եթե այնպես անենք, որ երկրի ամբողջ բնակչությունը, լրատվամիջոցների վրա պետության տոտալ վերահսկողության պատճառով, իմանա իրադարձությունների միան մեկ` պաշտոնական կողմը, ապա արտասահմանյան լուսաբանման հանդեպ վստահություն չի լինի, ինչպես դա տեղի ունեցավ «ցեղասպանության» մեջ վրացիներին մեղադրելու ժամանակ: Վրացիները, իրենց հերթին, զինվել են բարձր տեխնոլոգիաներով: Կառավարությունը աշխարհում իր տարբերակը տարածելու համար վարձել է բելգիական Aspect Consultng PR կազմակերպությանը: Կազմակերպության հիմնադիր Պատրիկ Վորմսը, ում ռուսական լրատվամիջոցներն անվանում են սև PR-ի բելգիական վարպետ, Եվրոպայի մայրաքաղաքներում՝ հանրային կապերի մասնագետների խմբեր է տեղակայել: Նրանք ամենօրյա ռեժիմով տեղեկատվություն են տարածում, փաստեր, որոնք պատշաճ ներկայացնում են և փորձում են իրենց հաճախորդի տարբերակին առավելագույնս իրական տեսք տալ:

Հիմնական ծրագրերից մեկի կյանքի կոչմանը մասնակցել է նաև Գիգա Բոկերիան` ստեղծել է փաստերի պաշտոնական ժամանակագրություն, որը օգոստոսի վերջին ուղարկվել է լրագրողներին և արտասահմանյան դիվանագետներին: Սակայն այս փաստերում միայն մեկ բան կկարդաք` օգոստոսի 7-ին մոտ 150 տանկ և Ռուսաստանի կանոնավոր բանակի բեռնատար մեքենաները անցել են Ռոկիի թունելը և ուղևորվել դեպի Ցխինվալի: Որևէ ապացույց չի երևում: Պատրիկ Վորմսը Monde-ին է փոխանցել փաստաթղթի աշխատանքային տարբերակը, այստեղ կան նշումներ, որոնք Բոկերիայի համար են արվել: