Ստորև ներկայացնում ենք «Հայոց ցեղասպանությունը վրաց պարբերական մամուլում 1914-1918 թթ» գրքի հերթական` 13-րդ հատվածը: Այս մասում տեղ են գտել «Վրաստան» եւ «Ժողովրդական թերթիկ» վրացալեզու թերթերում, 1915 թվականի դեկտեմբեր ամսին հրապարակված հոդվածների հայերեն տարբերակները:
Վրաստան 1915/12/13 #167
Հայերի դիրքորոշումը
«Գոլոս» թերթում (#37) հրապարակվել է հայ հրապարակախոս Կորոգուլյանցի հետ զրույց, ով ասում է.
«Այս համաշխարհային պատերազմի փոթորկում բոլորին ոգեշնչում է պայծառ ապագայի հույսը, որն այլևս հեռու չէ: Երկրին նոր ապագա է սպասվում: Նույն ապագան է սպասվում նաև հայերին: Կար շրջան, երբ մենք` հայերս, կարծում էինք, որ եկել էր մեր երազանքն իրականացնելու պահը, սակայն այժմ վստահ ենք, որ այդ պահն օրեցօր հեռանում է և հայ ժողովուրդը կանգնած է անդունդի եզրին… Մեր ժողովրդի մեծ մասը զոհվել է բարբարոս թշնամու ձեռքով: Ծաղկած քաղաք-գյուղերը հավասարեցվել են հողին, սակայն մենք միևնույն է լիահույս ենք ապագայի նկատմամբ…»:
Վրաստան 1915/12/13 #167
Հայերի կյանքը
Բաքվում «Հայ մշակույթի սիրահարների շրջանակ»-ը, որոշել է բոլոր տեսակի օգնություն ցուցաբերել Օսմանյան կայսրությունից մազապուրծ եղած գրականության գործիչներին, նրանց պատվին երեկոներ կազմակերպել, գումար հավաքել, հայկական թերթեր և գրքեր նվիրել:
Երևանի հոգևոր ճեմարանում ստեղծվել է «Կրթության սիրահարների շրջանակ», որի գործունեության նպատակն է ապահովել Երևանի հայերի կրթությունն ու երիտասարդների հայրենասիրական դաստիարակությունը:
«Հորիզոն»-ին տեղեկացնում են. Սոփչախլարում (Գումբրայի նահանգ) փախստականների իրավիճակը ծանր է և անտանելի: Սովի հետ մեկտեղ նաև վարակներ են տարածվում: Դեռևս սանիտարական օգնություն չկա: Օսմանյան կառավարությունը շարունակում է հայերի բնաջնջումը:
Վրաստան 1915/12/15 #168
Հայերի կյանքը
Վանի գյուղերում հայերը եկեղեցիներ և աղոթատեղիներ չունեն: Նրանց մատուռները հողին են հավասարեցվել Ջևեփերդերի արշավանքի ժամանակ: Պարսկաստանում բնակվող հայերի վերաբերյալ սարսափազդու լուրեր են տարածվում: Օսմանյան կայսրության կառավարությունը քրդերի ջոկատներ է ստեղծում` հայերին կոտորելու նպատակով:
Վրաստան 1915/12/16 #169
Հայերի կյանքը
Հայկական հարցը Անգլիայի խորհրդարանում
Անգլիայի խորհրդարանի նիստի ժամանակ, պատգամավոր Ա. Ուիլյամսը հայտարարել է. «Անպայման պետք է օգնենք փախստական հայերին, որոնք փրկվել են օսմանյան սրից»:
Իռլանդիայի ազգային կուսակցության առաջնորդ Օ. Կոնորը նույնպես միացել է Ուիլյամսին և կառավարությունից գումարի տեսքով օգնություն խնդրել: Անգլիան խոստանում է հայերին. առաջարկով ևս մեկ անգամ կդիմի Միջագետքում գտնվող արշավի առաջնորդ գեներալ Նիկսոնին, որ ամեն տեսակ օգնություն ցուցաբերի այդ շրջանում վերաբնակեցված հայերին: Հայերը նաև մեծ հույսեր ունեն Ամերիկայի և Շվեյցարիայի առաքելություններից, առ այն, որ նրանք հայերի կոտորածի վերաբերյալ Ստամբուլում բողոք կներկայացնեն:
Վրաստան 1915/12/17 #170
Հայերի կյանքը
Լորդ Բրայսը Կոնիայում և Հալեպում վերաբնակեցված հայերի վերաբերյալ նամակ է հրապարակել անգլիական թերթերում: Զմյուռնայի վաճառական հայերի ունեցվածքն առգրավվել է: Փախստականների վիճակը ժամանակ առ ժամանակ բարելավվում է, բարեգործություն է հասնում բոլոր վայրերից:
Վրաստան 1915/12/18 #171
Հայերի կյանքը
Հայ փախստականներին օգնություն ցուցաբերող«Եղբայրական օգնություն» հանձնաժողովը Նոր Բայազետում որբ փախստականների համար ապաստան է կառուցել: Ներքին Ախտայում փախստականների վիճակն առավել անմխիթար է, նրանց առաջին հերթին սնունդ է անհրաժեշտ: Ջուլֆայում հայերը նվիրատվություն են կազմակերպել, որով Բաշքալու կոտորածից փրկված 27 հայի ուղարկել են Նախիջևան: Կովկասում և Պարսկաստանում վերսկսվել է փախստականների շարժը, ինչը պայմանավորված է Պարսկաստանում տեղի ունեցող գործընթացներով: Երևանի փախստականների վիճակը ժամանակ առ ժամանակ բարելավվում է: Հայկական թերթերը շատ են գրում միացյալ գործելու վերաբերյալ: Ստամբուլում առանց որոշում կայացնելու ձերբակալում են պետական դավադրության մեջ ներգրավված անձանց:
Ժողովրդական թերթիկ 1915/12/18 #459
«Հորիզոն»-ի խոսքերով, «Ման Չուարդյան»-ում հոդված է հրապարակվել, որը վերաբերում է Օսմանյան կայսրությունում հայերի վիճակին: Նամակում Օսմանյան կայսրությունում հայերի կոտորածը հաստատող փաստեր են: Թերթը հայտարարում է, որ օսմանցիներին ոգեշնչողը գերմանացիներն են և, չնայած նրան, որ նրանք ուղղակի կերպով մասնակցություն չեն ունեցել, միևնույն է մեղքը մեծ է:
«Գերմանացիներին պետք է պատասխանատվության ենթարկենք նրա համար, որ թույլ են տվել օսմանցիներին ոչնչացնել հնագույն մշակույթ կրող ժողովրդին, որոնց ատում են օսմանցիները՝ իրենց հավատին հավատարիմ լինելու, մտավորականության և խելքի համար։
Որոշները կարող են ասել` Գերմանիան դրա համար անհրաժեշտ ճնշում չունի Օսմանյան կայսրության վրա: Հնարավոր է, որ այս արտահայտությունն անհիմն չլինի: Սակայն, բանն այն է, որ պարզ չէ` Գերմանիան երբևէ փորձել է կանխել կոտորածները, թե՞ ոչ: Ո՛չ: Գերմանացիները մեծ նշանակություն են տալիս օսմանցիների օգնությանը, այդ պատճառով հայերին կոտորելու ավելի հեշտ թույլտվություն կտան, քան որևէ անհանգստություն կպատճառեն իրենց դաշնակցին: Այս տեսանկյունից հուսալի ոչինչ չկա: Այժմ միակ հնարավորությունն այն է, որ արտասահմանում տարածենք կոտորածի փաստերը և օգնենք մնացած հայ ժողովրդին, որպեսզի գոնե նրանք չոչնչացվեն»:
Ժողովրդական թերթիկ 1915/12/19 #460
Հիվանդանոցներ
Կովկասի հայերի կենտրոնական հանձնաժողովը դիմել է քաղաքների միության կովկասյան հանձնաժողովի հոգաբարձուին և խնդրել Ղարսի նահանգում փաստականների համար մի քանի տեղ հիվանդանոց և բուժկետեր կառուցել: Հանձնաժողովը որոշել է, Շուրհելի, Սողանլուղի, Ղարսի, Ղագիզմանի, Խորասանի, Նախիջևանի և Արտավանի շրջանների համար բուժկետեր կառուցել Բայրախտար գյուղում, Բայբուրթում, Ղարսում, Ղագիզմանում, Արմութլույում, Դեգորում և Արտավանում: Եթե այս շրջաններում բուժկետեր չկառուցվեն, ֆելդշերները, միևնույն է, բժշկական օգնության անհրաժեշտություն են տեսնում, որպեսզի խոչընդոտեն վարակիչ հիվանդությունների հայտնաբերմանն ու տարածմանը:
Օգնություն փախստականներին
«Հորիզոն»-ի փոխանցմամբ, Թիֆլիս է ժամանել Ֆեոդոսիայի հայ հասարակության ներկայացուցիչ Է. Թոփչյանը, ով փախստականների համար հագուստ, ներքնազգեստ և 2 ֆունտ ծխախոտ է բերել:
Վրաստան 1915/12/20 #173
Հայերի կյանքը
Հայերի վիճակը Օսմանյան կայսրությունում
Բալկաների թղթակիցը «Թայմս» թերթին տեղեկացնում է. Ադրիանոպոլում օսմանցիները շարունակում են կոտորել հայերին: Գինու ամսին (հոկտեմբեր` խմբ.) օսմանյան կառավարությունը ձերբակալել է 45 հայի, ովքեր Բուլղարիայի հպատակություն են ստացել: Ձերբակալված հայերին նախ բերել են Ստամբուլ, այնուհետև տեղափոխել Փոքր Ասիա: Նրանցից 10-ը ճանապարհին փախուստի են դիմել և այդպիսով փրկվել, իսկ 35-ին սպանված են գտել:
Ադրիանոպոլիս քաղաքում 1600 հայ կին եւ տղամարդ են ձերբակալել, որոնց ուղարկել են Փոքր Ասիա: Ճանապարհին ձերբակալվածների 2 նավը խորտակվել է և նրանց մեծ մասը մահացել: Անգլիական թերթի տեղեկատվությամբ` մինչ օրս Օսմանյան կայսրությունում սպանել են կամ ստիպել մահմեդականություն ընդունել 835 հազար հայի:
Մոտ օրերս Թբիլիսի կժամանի պարոն Վիլսոնը և պարոն Գալլին, Ամերիկայի փախստական հայերի հանձնաժողովի հոգաբարձուն: Հայկական թերթերը վերջինիս մեծ հիացմունքով և երախտագիտությամբ են վերաբերում:
Վրաստան 1915/12/22 #174
Հայերի կյանքը
Հայկական հրատարակություններում այժմ շատ են գրում Թբիլիսիի ընտրությունների վերաբերյալ: Պարսկաստանի սահմաններից նոր հայ փախստականներ են հայտնվել: Փախստական և տուժած հայերի վիճակի վերաբերյալ հայերը մոտակա ժամանակում Պետրոգրադում կհրավիրեն միացյալ համագումար: Ինչպես տեղեկացնում են հայկական թերթերը, այսօրվա դրությամբ Կովկասում ապաստան է գտել 200 հազար հայ փախստական: Օսմանյան կառավարությունը Ստամբուլում ձերբակալել է բոլոր կարկառուն հայերին:
Ժողովրդական թերթիկ 1915/12/23 #463
Այս օրերին տեղի է ունեցել հայկական տնտեսական հասարակական ժողով, որտեղ որոշվել է, թե ինչպես պետք է օգնեն Բասենի դաշտավայրի 31 գյուղերում գտնվող փախստական հայերին: Նրանց թիվը կազմում է 6325: Այժմ նրանց անհրաժեշտ է պայտ, սերմ և բժշկական օգնություն:
Թիֆլիս է վերադարձել պետական ժողովի (խորհրդարանի` խմբ.) անդամ Մ. Պապաջանովը, ով ներկայացնում էր հայերի վիճակը:
Հայերի կենտրոնական հանձնաժողովը որոշել է.
1․ Ավելացնել Թիֆլիսում բռնի տեղահանված հայերի օգնությունը միայն մինչև հունվարի 1-ը և նրանց առաջարկել վերաբնակվել Թիֆլիսից
2․ Թբիլիսիում, Մեծ Կարակլիսում և Դելիջանում ստեղծել նոր ապաստաններ որբերի համար
3․ Բռնի տեղահանվածների համար ձեռք բերել 5 հազար գուլպա
4․ Բաթումի ուղարկել 1.500 մանեթ, այնտեղի փախստականների համար
5․ Տաբախմելայում տարեկան 1.800 մանեթով վարձակալել Ղազարովի տունը և այնտեղ որբերի համար ապաստան բացել
6․ Մեծ Կարակլիս ուղարկել 20 ֆունտ բուրդ և 500 մանեթ` փախստականներին վերմակներով և այլ անհրաժեշտ պարահաներով ապահովելու համար:
Հավաքածուն հրապարակվել է «Վրաստանի հայ համայնք» կազմակերպության կողմից և «Հայ-եվրոպական ֆեդերացիա հանուն արդարադատության և ժողովրդավարության» Վրաստանի գրասենյակի աջակցությամբ: Աշխատանքում տեղ են գտել հայոց ցեղասպանության մասին Վրաստանի խորհրդարանի ազգային գրադարանի վրացական տարեգրության բաժնի նյութերը: Ծրագրի հիմնական նպատակն է` թեմայի շուրջ ծանոթացնել վրաց ընթերցողին խորհրդարանի արխիվային նյութերի հետ: Հավաքածուն պատրաստել են` Գևորգ Յագուտովը, Ռազմիկ Բադալյանը, Արթուր Միրզոյանը, Էդուարդ Սահակյանը, Ալեքսանդր 0հանյանը:
